محمد بن حسن فتال نیشابوری

محمد بن حسن فتال نیشابوری

محدث و مفسر شیعی
اطلاعات فردی
نام کامل	محمد بن حسن بن علی بن احمد
لقب	ابن فتال و ابن فارسی
تاریخ تولد	قرن پنجم قمری
تاریخ شهادت	۵۰۸ق
خویشاوندان سرشناس	شیخ حسن بن علی فتال
اطلاعات علمی
استادان	شیخ طوسی • سید مرتضی علم الهدی • شیخ عبدالجبار بن عبدالله و...
شاگردان	ابن شهر آشوب مازندرانی • علی بن حسن نیشابوری
تألیفات	روضة الواعظین و بصیرة المتعظین • کتاب التنویر فی معانی التفسیر

محمّد بن‌ حسن فَتّال نیشابوری (درگذشت: ۵۰۸ق)، معروف به ابن فتال و ابن فارسی، از عالمان شیعه قرن پنجم و ششم قمری است. وی از مشایخ ابن شهر آشوب بوده و از شیخ طوسی و سید مرتضی روایت کرده است. او دارای دو اثر به نام‌های روضة الواعظین و التنویر فی معانی التفسیر بوده است. برخی نیز کتاب مونس الحزین را به وی نسبت می‌دهند. فتال نیشابوری در سال ۵۰۸ هجری به دست شهاب‌الاسلام به قتل رسید و او را با لقب شهید یاد کرده‌اند.

اشتراک اسامی

در مورد نام ابن فتال، از دو جهت مشکل پیش آمده است:

1. بعضی او را محمد بن حسن دانسته‌اند، بعضی محمد بن علی و بعضی دیگر محمد بن احمد، و حتی ابن شهر آشوب در مناقب دو تعبیر نسبت به وی دارد. توجیه این مشکل آن است که نام صحیح و کامل وی محمد بن حسن بن علی بن احمد است؛ اما چون پدر، پدر بزرگ و جد اعلای او همگی اهل علم و با فضیلت بوده‌اند در انتساب، به هر سه نفر نسبت داده می‌شود.
2. جهت دوم تشابه، اینکه شیخ منتجب الدین در فهرست دو نفر را به‌عنوان فتال نیشابوری نام برده، یکی صاحب روضة الواعظین و دیگری صاحب تفسیری که می‌گوید من تفسیر او را با واسطه افراد مورد اعتماد نقل می‌کنم. شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز قائل به این است که دو نفر با نام فتال بوده و دیگران اشتباهاً هر دو را یک نفر دانسته‌اند.

در مقابل، بسیاری از بزرگان تراجم این دو نفر را یکی دانسته‌اند و با توجه به اینکه تنها منتجب‌الدین، نامی از فتالِ صاحب تفسیر برده و در هیچ جای دیگر اثر و نامی از او نیست، اتحاد این دو نفر قولی است که نزدیک به واقع می‌نماید. بزرگانی چون علامه مجلسی، صاحب روضات الجنات و محدث نوری نیز این نظر را تأیید کرده‌اند.

اما اینکه شیخ منتجب‌الدین می‌گوید تفسیر او را به‌واسطه ثقات نقل می‌کنم دلیل بر فاصله زمانی نیست؛ چراکه ممکن است هم‌عصر بوده باشند و در عین حال کتاب او را از دیگری شنیده و نقل کند. (ابن شهر آشوب و شیخ منتجب‌الدین هم‌عصرند و ابن شهر آشوب شاگرد فتال نیشابوری است).

معنای فتال

فَتّال هر چند بیشتر به معنی نخ‌تاب و فتیله‌ساز آمده است ولی در کتب لغت معنای دیگر آن را بلبل و هزار دستان ضبط کرده‌اند و گروهی از نویسندگان کتاب‌های رجال گفته‌اند که این لقب به سببِ خوش‌صوتی و طلاقت زبان به او داده شده است.

ولادت و نسب

تاریخ تولد فتال در هیچ‌یک از کتاب‌های تذکره و رجال که در فاصله قرن ششم هجری تاکنون تألیف شده، نیامده است. در کتاب روضةالواعظین هم هیچ‌گونه تصریحی در این مورد دیده نمی‌شود. نام پدرش در کتاب‌های رجال به صورت‌های حسن، احمد و علی گفته شده ولی صحیحِ آن همان است که شاگردش محمد بن علی بن شهر آشوب در کتاب‌های معالم العلماء و مناقب خود آورده است و این دو کتاب نزدیک‌ترین منابع به زمان اوست. ابن شهر آشوب که متولد ۴۸۹ق است به هنگام کشته شدن فتال نوزده ساله بوده است.

محقق روضة الواعظین در مقدمه خود بر این کتاب چاپ نجف نوشته است: چون پدر و پدر بزرگ و پدر و پدر بزرگش همگی از بزرگان علم و ادب بودند، نسبت او به هریک از ایشان درست است. وانگهی این‌گونه نسبت معمول است و اشخاصی همچون ابن طاوس، ابن شهر آشوب، ابن معد، ابن حمزه و ابن سعید منسوب به پدر بزرگ خود هستند.

برخی هم پنداشته‌اند محمد بن حسن و محمد بن احمد یا محمد بن علی دو تن هستند و در این‌باره در کتاب‌های رجال بحث و اظهار نظر شده است و برای اطلاع بیشتر به مجلسی در بحار و میرزا عبدالله افندی در ریاض و میرزا محمد باقر خوانساری در روضات مراجعه باید کرد. از لقب ابن الفارسی هم ایرانی بودنش معلوم می‌شود.

اساتید و شاگردان

در میان اساتید محمد بن حسن فتال، به چهره‌های ذیل می‌توان اشاره کرد:

از شاگردان او تنها نام دو نفر ثبت و ضبط شده است:

تألیفات

تمام کسانی که شرح حالی از فتال نیشابوری ذکر کرده، تنها یک یا دو تألیف برای او شمرده‌اند که عبارت‌اند از:

1. روضة الواعظین و بصیرة المتعظین که از جمله مصادر بحارالانوار است و بارها در ایران و عراق چاپ شده است. حسینی حائری در تسلیة المجالس از آن روایت نقل کرده‌اند.
2. کتاب التنویر فی معانی التفسیر.

دو کتاب «التنویر فی معانی التفسیر» و «روضة الواعظین» در بیشتر کتاب‌هایی که شرح حال فتال در آن‌ها آمده، برای او ثبت شده است. در کتاب‌های فهرست، این دو کتاب بدون هیچ گونه تردیدی به او نسبت داده شده است. مثلاً بغدادی در ایضاح المکنون، عمر رضا کحاله در معجم المولفین و آقا بزرگ تهرانی در الذریعه هر دو کتاب را آورده‌اند.

کتاب «التنویر فی معانی التفسیر» از جمله تفاسیر شیعه بوده و معلوم می‌شود در همان قرن ششم بسیار مشهور بوده است، زیرا عبدالجلیل قزوینی رازی در کتاب النقض که حدود پنجاه سال پس از وفات فتال تألیف شده است آن را در ردیف تبیان شیخ طوسی و مجمع البیان طبرسی می‌شمرد. متاسفانه از این کتاب نشانی در دست نیست و ظاهراً از میان رفته است.

ابن شهر آشوب در مناقب، کتاب دیگری به نام «مونس الحزین» را از مؤلفات فتال می‌داند و یکی از مناقب امام حسن مجتبی(ع) را از آن نقل کرده است. علامه مجلسی در بحار و محدث قمی هم در تجدید نظری که ضمن شرح حال فتال در فواید الرضویه کرده، این موضوع را آورده است. ابن شهرآشوب در معالم العلماء در ذیل نام فتال نیشابوری نام مونس الحزین را نمی‌برد و عده‌ای معتقدنداین کتاب از شیخ صدوق است.

طول عمر

فتال، عمری نسبتاً طولانی داشته و قرینه‌ای در دست است که ولادت او نمی‌تواند بعد از سال ۴۲۵ق باشد و اگر شهادت او را در سال ۵۰۸ق باشد، به هنگام مرگ، حدود هشتاد ساله بوده و آن قرینه این است که ابن شهر آشوب در مناقب می‌نویسد: روایتی را که از سید مرتضی علم الهدی نقل می‌کنم از فتال است که او و پدرش هر دو از آن شنیده و نقل کرده‌اند و با توجه به این که وفات سید مرتضی بدون هیچ اختلافی در ۴۳۶ق بوده است، نباید سن فتال در آن هنگام کمتر از ده یا یازده سال بوده باشد و بعید است در کمتر از این سن و سال به محضر درس سید مرتضی راه یافته باشد.

شهادت

درباره چگونگی کشته‌شدن فتال و سبب آن در کتب تذکره و رجال، توضیحی داده نشده، ولی در همه کتاب‌های رجال شیعه در این‌باره تصریح شده است که به دست شهاب‌الاسلام، برادرزاده یا خویشاوند نزدیک نظام الملک، کشته شده و لقب شهید در بسیاری از منابع برای او آمده است. شیخ منتجب الدین در تاریخ ری و ابن حجر در لسان المیزان، تاریخ کشته شدن فتال را ۵۰۸ق نقل کرده‌اند.

کسی که فرمان به قتل او داده، شهاب‌الاسلام عبدالرزاق است که از او به رئیس نیشابور تعبیر شده است. این شخص به تصریح ابوالحسن علی بن زید بیهقی در تاریخ بیهق برادرزاده نظام الملک و پسر فقیه اجل ابوالقاسم عبدالله است. بیهقی او را با عنوان امام وزیر آورده است.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون